Bericht uit Neufünfland
Een orthografische handleiding voor het wonen in Berlijn
door Piet de Moor
In west of oost? wilden mijn vrienden en kennissen later altijd weten, telkens als ik vertelde dat ik, 23 jaar, in de jaren zeventig in Berlijn had gewoond. Mijn kennissen vroegen dat niet alleen uit oprechte belangstelling. Ze wilden ook bewijzen dat ze niet van gisteren waren. Er waren immers tot 1989-1990 twee steden Berlijn: West-Berlijn en Oost-Berlijn. Niemand verwachtte dat ik in Oost-Berlijn gewoond zou hebben. Mijn omgeving stelde dus een retorische vraag met een encyclopedisch kennisgehalte.
‘Bondsrepubliek Duitsland’ was de officiële benaming van de westelijke Duitse rompstaat, een term die ik West-Duitsers maar zelden in de omgang hoorde gebruiken. Voor hen was het land waarin ze woonden gewoon de Bundesrepublik. Het tweede lid van die benaming, Deutschland, lieten ze doorgaans weg.
Oost-Duitsers daarentegen waren burgers van de DDR, zoals de Deutsche Demokratische Republik werd afgekort. Voor hen waren West-Duitsland en West-Berlijn drüben, de overkant. Maar over drüben hadden de West-Berlijners het zelf ook als ze Oost-Berlijn aan de overkant van de Muur bedoelden. De communistische machthebbers van de SED (Sozialistische Einheitspartei) in de Deutsche Demokratische Republik zouden liever hun tong hebben afgebeten dan een toost uitgebracht te hebben op de DDR. Die afkorting gebruikten ze nooit. Ze hadden het altijd, deftig en voluit, over de Deutsche Demokratische Republik. Maar als het om de Bundesrepublik Deutschland ging gebruikten die SED-kopstukken altijd in woord en meestal ook in schrift de denigrerende afkorting BRD. Ook om die reden was ‘BRD’ een afkorting die de politici in de Bundesrepublik Deutschland zelf liever vermeden als ze hun eigen staat bedoelden.
Sommige West-Duitsers plaatsten de afkorting DDR op hun beurt graag tussen aanhalingstekens om te demonstreren dat ze de Deutsche Demokratische Republik niet erkenden en vooral niet serieus namen. Nog neerbuigender was de benaming ‘Zone’ of ‘Sowjet-Zone’ voor de DDR, een West-Duitse spotnaam voor het Duits gebied dat na de oorlog door de troepen van het Rode Leger was bezet.
In feite was de situatie nog veel gecompliceerder, want al lag de DDR ten opzichte van de BRD in het oosten, toch lag het DDR-territorium geografisch in een gebied dat zich voor de oorlog feitelijk in het midden van Duitsland had bevonden en dat daarom Midden-Duitsland werd genoemd. Het geografisch echte Oost-Duitsland was immers het territorium dat na de ineenstorting van het Derde Rijk aan Polen was toegevallen of door de Sovjet-Unie was opgeslokt: Silezië, Pommeren, West- en Oost-Pruisen en het Memelland zoals we dat nog kennen uit de verhalen van Hermann Sudermann.
*
Vanaf de Zusammenbruch en de oprichting van de DDR was de benaming Oost-Berlijn een westerse term met zowel een geografische als een politiek-ideologische draagwijdte. Maar voor de communistische leiders in de Deutsche Demokratische Republik was het gebruik van het begrip Oost-Berlijn een blasfemie. Dat stadsgedeelte was immers hun hoofdstad. Ze verwierpen de term Oost-Berlijn radicaal, al was het maar omdat hij suggereerde dat er nog een ander, concurrerend Berlijn zou kunnen bestaan waarop ze geen vat hadden. Het bestaan van dat denkbeeld was een nachtmerrie die ze in Oost-Berlijn liever verdrongen. Maar de remedie was haast even erg als de kwaal. De SED-machthebbers pronkten in hun halve stad met een term die een minderwaardigheidscomplex blootlegde. Ze noemden hun sector ‘Berlin, Hauptstadt der Deutschen Demokratischen Republik’. De DDR-Duden van 1960, uitgegeven door het VEB Bibliographisches Institut Leipzig, heeft het (een jaar vóór de bouw van de Muur) zelfs over ‘Berlin, Hauptstadt Deutschlands’, alsof Oost-Berlijn destijds de hoofdstad van heel Duitsland had kunnen zijn. De taalkundige coup verraadde echter wel de ambitie van de Oost-Berlijnse communisten om ooit vanuit hun hoofdstad over heel Duitsland te regeren.
De functionarissen in de DDR ervoeren het als een persoonlijke belediging als op hun grondgebied over Oost-Berlijn (en Oost-Duitsland) werd gesproken. Maar omdat ze zelf soms gedwongen waren om het over de drie westerse sectoren van Berlijn te hebben, noemden de DDR-machthebbers de westelijke helft van de stad ‘Westberlin’, zonder tussenstreepje. Het schrappen van dat streepje was een geforceerde poging van Oost-Berlijn om de evenknie West-Berlijn te degraderen tot een soort blindedarm van de hoofdstad van de DDR. De verschillende schrijfwijzen van West-Berlin/Westberlin waren kortom krasse manifestaties van uiteenlopende politiek-ideologische overtuigingen.
Want je trof ook wel eens een West-Berlijner aan die niet schroomde om ‘Westberlin’ te schrijven: zo iemand outte zich daardoor orthografisch als een aanhanger/handlanger van de communistische SED. De aanhangers van de SED in West-Berlijn hadden overigens een eigen politieke partij die Sozialistische Einheitspartei Westberlins (SEW) heette. In de ogen van de orthodoxe communistenvreters in West-Duitsland en West-Berlijn waren SEW’ers natuurlijk gewoon landverraders.
Die met ideologie beladen topografische en orthografische casuïstiek behoort sedert de Duitse vereniging van 3 oktober 1990 definitief tot het verleden. De DDR is intussen de ex-DDR. De vijftien districten waaruit de administratieve DDR bestond zijn afgeschaft. De Oost-Duitse deelstaten luisteren weer naar hun oude vooroorlogse namen Mecklenburg-Vorpommern, Brandenburg, Saksen, Thüringen en Saksen-Anhalt. Verwarrend daaraan is dat die vijf deelstaten in het verenigd Duitsland de ‘neue Bundesländer’ heten, terwijl de tien West-Duitse deelstaten de ‘alte Bundesländer’ zijn. Sommige West-Duitsers spraken aanvankelijk over de nieuwe deelstaten als over de ‘ostdeutsche Länder’, of over de ‘FNL’ (‘fünf neue Länder’) en zelfs, schertsend, over ‘Neufünfland’ of ‘Fünfneuland’. Nog anderen hadden het, ietwat serieuzer, over de ‘Beitrittsgebiete’, de gebieden die volgens artikel 23 van de (West-)Duitse grondwet tot de Bundesrepublik Deutschland toegetreden waren.
Berlijn zelf wordt overigens nooit, zoals destijds Bonn, de Bundeshauptstadt genoemd. Berlijn is sedert een parlementair besluit van 20 juni 1991 weer de hoofdstad van Duitsland.. Het is een hele opluchting dat een mens gewoon weer eens zonder uitleg te hoeven geven in Duitsland kan wonen, en zelfs simpelweg in Berlijn, de hoofdstad van de Duitse Bondsrepubliek.
©Piet de Moor – blog
In januari verschijnt het Berlijn nummer van Deus Ex Machina met bijdragen van o.m.Berlijn-kenners Jeroen Kuypers Piet De Moor, Huub Beurskens Dolores Thijs , Bodo Morshäuser, Jorg van Caulil (over voetbal ten tijde van de Muur) en vele vele anderen.
Online verschenen intussen recensies van Berlijnboeken van Hans Fallada, Max Frisch, Hilsenrath en een fragment uit de Berlijn-film van Jean-Luc Godard.