{"id":1995,"date":"2014-05-18T17:23:46","date_gmt":"2014-05-18T16:23:46","guid":{"rendered":"http:\/\/deusexmachina.be\/?p=1995"},"modified":"2014-05-18T18:02:57","modified_gmt":"2014-05-18T17:02:57","slug":"bernard-dewulf-over-de-cahiers-van-paul-valery","status":"publish","type":"post","link":"https:\/\/deusexmachina.be\/bernard-dewulf-over-de-cahiers-van-paul-valery\/","title":{"rendered":"Bernard Dewulf over de Cahiers van Paul Val\u00e9ry"},"content":{"rendered":"

December 2008 bracht Deus Ex Machina een themanummer over de Cahiers van Paul Val\u00e9ry. Dit is de bijdrage van Bernard Dewulf<\/em><\/p>\n

 <\/p>\n

\"valery\"Bij het lezen van Val\u00e9ry<\/strong><\/p>\n

Het schrijven van Paul Val\u00e9ry is een vorm van tekenen. \u2018Tekenen\u2019, schreef hij, \u2018is een daad van intelligentie\u2019. Voor Val\u00e9ry moet intelligentie een vorm van schoonheid zijn geweest. Intelligentie als de zuivere muziek van de hersenen.<\/p>\n

Het afgetekende denken. En dat optekenen. Even afgelijnd als een tekening.<\/p>\n

Het schrijven van Paul Val\u00e9ry is ook een vorm van zingen. Hij deelde schilders op in sprekers en zangers. \u2018Velazquez\u2019, vond hij, \u2018spreekt prachtig, maar zingt niet\u2019. Wie wel zingt: Titiaan. En Rembrandt. In zijn schrijven wilde Val\u00e9ry ook zingen, als hogere vorm van spreken. Hij slaagt daar prachtig in.<\/p>\n

Ik moest aan de vogels denken, en h\u00fan zingen. Zou er een verschil zijn tussen teksten die \u2018s ochtends en teksten die \u2018s avonds geschreven zijn? Zoals vogels ook anders zingen aan het begin en in de loop van de dag. Gedurende een groot deel van zijn leven schreef Val\u00e9ry bij het eerste gloren – \u2018tussen lamp en zon\u2019 – aan zijn Cahiers. De helderheid van zijn aantekeningen heeft iets ochtendlijks. Het valt niet te bewijzen, maar iets zegt mij dat die Cahiers minstens een andere toon hadden gehad, waren ze op een ander moment van de dag tot stand gekomen. De melancholie van de ochtend is minder \u2018verstoord\u2019 dan die van de avond. Er zit minder ruis op. De ochtend is digitaler. Men kan scherper afstemmen op de gedachten. De gedachten zijn koeler, kaler, nog niet vervormd, verhit of \u2018besmet\u2019 door de turbulentie, de koorts van de dag.<\/p>\n

De ochtend is lucide, de avond hybride. Zou het waar zijn? Wat Val\u00e9ry onvermijdelijk dagelijks zag: de opkomst, de aankomst van het licht. Het kan moeilijk anders of dat heeft invloed op het schrijven. Om enkele redenen. Het licht als\u00a0 tekenaar. Zoals tekenen een manier is om de vormen van de wereld zichtbaar te maken. De herhaling. Elke dag opnieuw speelde zich dezelfde \u2018tekening\u2019 af. En zoals Val\u00e9ry noteerde: \u2018De exclusieve liefhebbers van het nieuwe beseffen niet hoe groot het vermogen van een werk is om weer herhaald, weer beluisterd, weer gezien te worden.\u2019 Het herhalen, het her-zien, het her-beluisteren van de eigen gedachten, in schier eindeloze variaties, is een leidraad in de Cahiers. Het begin. Telkens was Val\u00e9ry aanwezig bij \u2018het begin\u2019 van iets. \u2018C\u2019est exactement comme dans la G\u00e9n\u00e8se\u2019, noteerde hij. En: \u2018Il y a d\u2019abord quelque chose; puis, des choses\u2019. Eerst is er iets, daarna het vele, het ontelbaar tastbare. In die overgang tussen het abstracte en het concrete – het werk van het licht – schreef hij dagelijks aan zijn gedachten. Het geheugen. Elke ochtend roept het licht de wereld weer op. Het herhaalt en herenigt die wereld dagelijks. Het licht herinnert ons aan de wereld. Zo keert de wereld altijd terug. En \u2018de terugkeer naar het zelfde,\u2019 schrijft Val\u00e9ry, \u2018is de grondslag van alles\u2019. Die stelling verbindt hij met het geheugen. \u2018Het geheugen is de gave om naar of van hetzelfde terug te keren.\u2019 Terecht laat hij vervolgens het geheugen vooral in en aan het heden werken, meer dan aan het verleden: \u2018Niet het verleden is zijn grote opgave – maar herbeleving van het heden\u2019. Dat is ook wat het licht bewerkstelligt, elke ochtend dat Val\u00e9ry erin zat te werken.<\/p>\n

Een belangrijk verschil tussen het licht en het geheugen: het licht belicht \u00e1lles, het geheugen beschijnt selectief. Wie zich zijn \u2018dagelijksheid\u2019 van pakweg tien jaar geleden wil herinneren, kan beter bij het geheugen van het licht terecht dan bij het eigen. Zoals Val\u00e9ry noteert: \u2018Het geheugen veronachtzaamt indrukken en handelingen die tot de dagelijkse routine behoren\u2019. Het licht maakt geen onderscheid, het geheugen doet niets anders. Het geheugen registreert helemaal niet \u2018het leven\u2019 – Val\u00e9ry: \u2018Tot het geheugen dringt niet door wat voortdurend aanwezig is of bij herhaling wordt gedaan.\u2019 Wat doet het geheugen dan wel? Als het niet de \u2018dagelijksheid\u2019 onthoudt, \u2018wat wil zeggen\u2019, in de woorden van Val\u00e9ry, \u2018het belangrijkste en minst opvallende van onze geschiedenis\u2019, wat levert het geheugen dan wel over? Val\u00e9ry\u2019s conclusie is bijna onthutsend: \u2018Men herinnert zich chronologisch wat anders had kunnen zijn\u2019.<\/p>\n

Het geheugen is dus alles behalve een inhoudsopgave van ons bestaan. Bovendien: het verzint. Letterlijk: het maakt zinnen van wat ternauwernood taal was, zo gebrabbeld en\u00a0 gestameld is het merendeel van ons bestaan. Het geheugen is een krant, een journaal: het wil verhaaltjes, story\u2019s, formats maken van de versplintering van de werkelijkheid. Ze zijn even onvermijdelijk als onbetrouwbaar.<\/p>\n

Het licht vormt, tekent niet alleen de wereld, het doet dat ook elke ochtend met de kamer. Meermaals beschrijft Val\u00e9ry het ritueel van het openen van de luiken \u2018s ochtends, dat gepaard gaat met het opengaan van het bewustzijn. Licht in de wereld, licht in de kamer, licht in het hoofd. Maar laten we niet romantiseren: meestal is het eerste licht in de kamer die van de lamp. Het openen van de\u00a0 luiken is wel dagelijks het begin van de \u2018verhouding\u2019 tussen de kamer en de wereld. Paul Val\u00e9ry was een overtuigd\u00a0 kamerbewoner. Niet alleen heeft hij vaak de \u2018vaste\u2019 kamers beschreven waar wij woonde en werkte, ook van de kamers waar\u00a0 hij kort verbleef bracht hij, meestal bondig en informatief, verslag uit. (Een hotelkamer, noteerde hij, is \u2018een abstracte plek, goed voor alle Ikken\u2019.) Een kamer had voor hem iets van een \u2018elementair deeltje\u2019: meer behoeft een mens niet om te\u00a0 leven, te schrijven en in de wereld te zijn. Een stoel, een tafel, een fauteuil, een venster – dat had hij nodig, het liefst\u00a0 opgesteld in welbepaalde verhoudingen. Dan was hij niet alleen thuis in \u2018zijn\u2019 wereld, maar ook in d\u00e9 wereld.<\/p>\n

\u2018De kamer\u00a0 denken\u2019, schreef hij, \u2018is de wereld denken\u2019. Dat hing samen met een geloof in \u2018beperking\u2019. De kamer was het \u2018petit th\u00e9\u00e2tre d\u2019\u00a0 \u00e9v\u00e9nements\u2019, waar de bewegingen van de wereld zich in het klein afspeelden en precies daarom beter te beschrijven en te\u00a0 overdenken waren. De vergelijking ligt voor de hand: regelmatig verwijst Val\u00e9ry naar zijn kamer als naar \u2018een klooster\u2019. De\u00a0 kamer is een \u2018empire de mots et de m\u00e9ditation\u2019. Kortom, in Val\u00e9ry\u2019s stijl zou men kunnen noteren: kamer = wereld. En daar\u00a0 komt dan altijd de blik bij. Zoals hij zelf vaststelde: \u2018 \u2018Univers\u2019 – ensemble des choses qui sont dans une chambre + le regard \u2018circulaire\u2019 qui les parcourt plus vite qu\u2019elles ne changent sensiblement\u2019.<\/p>\n

Dat sluit aan bij een andere observatie, over de \u2018toe-eigening\u2019 van de wereld: \u2018l\u2019univers n\u2019est qu\u2019un tableau pendu au mur\u00a0 d\u2019une chambre\u2019. Hier is de wereld teruggebracht tot iets kleins-in-het-kleine: een schilderij aan de muur van een kamer. Uiteindelijk is Val\u00e9ry ervan overtuigd dat de hele wereld in het hoofd zit: zoals elke gedachte een microkosmos is, zo is de wereld zelf uiteindelijk ook een gedachte.<\/p>\n

Alles draait om twee begrippen: het ik en het hier. In dat verband maakt Val\u00e9ry een prachtige overweging: \u2018L\u2019ici est le moi de l\u2019espace\u2019. Het hier is het ik van de ruimte. Het is haast een einsteiniaanse\u00a0 vaststelling. Tijd, ruimte en het ik hangen onlosmakelijk samen – het bindmiddel is de taal. Bestaansvoorwaarde: de herhaling. Het hier, net als het ik en de ruimte, kan nooit bestaan zonder de herhaling. De kamer is voor Val\u00e9ry de ideale\u00a0 biotoop voor die herhaling. De kamer maakt de herhaling, de herhaling maakt de kamer. Aanhoudende en volgehouden herhaling wordt ritueel. In en dankzij de herhaling, het ritueel vindt de vernieuwing plaats: vooral die van de gedachten. In de herhaling kan zich het wachten voltrekken – op de taal van de idee\u00ebn.<\/p>\n

Ik geloof graag dat voor Val\u00e9ry denken een vorm van kamermuziek was. Denken als een strijkkwartet: vari\u00ebren op motieven, telkens schijnbaar een stapje verder zijn, maar\u00a0 in wezen draaien om een afwezig middelpunt.<\/p>\n

Denken als tekenen, denken als zingen, denken als kamermuziek maken: het\u00a0 blijven wat machteloze beelden om het unieke van Val\u00e9ry\u2019s schrijven in zijn Cahiers te benoemen. Die Cahiers bevatten de dagelijkse, haast dwangmatig herhaalde openbaring van een bewustzijn. Het voortdurende verschijnen \u00e9n bevestigen van\u00a0 een ik – een soeverein ik.<\/p>\n

 <\/p>\n

(Een vraag die me blijft bezighouden: zou men met Val\u00e9ry\u2019s onderscheid tussen \u2018sprekende\u2019 en \u2018zingende\u2019 schilders ook onder de moderne en de hedendaagse schilders iets kunnen aanvangen? Een sluitende theorie of\u00a0 een systeem heeft Valery er bij mijn weten niet aan verbonden. Hij zag het onderscheid als iets intu\u00eftiefs. Een schilder\u00a0 spreekt of zingt – dat \u2018zie\u2019 je onmiddellijk. Elk essay, elke beschouwing over een schilder is een rationalisering, een\u00a0 ontrafeling, een \u2018verantwoording\u2019 van die allereerste, in wezen nauwelijks te verklaren ontmoeting. Na de modernen is er\u00a0 veel tegen-gesproken en vals gezongen. Dat was\/is de missie. Zou Val\u00e9ry het nu nog weten? Neem Nicolas De Sta\u00ebl: die\u00a0 zingt. Zijn beste werk moest, hoe geplamuurd ook, iets symfonisch hebben – het slavenkoor van het bestaan. En Jean\u00a0 Fautrier, nog zo\u2019n schilder die vooral lagen en korsten aanbracht: hij heeft geprobeerd de \u2018innerlijke\u2019 melodie\u2019 van de dingen\u00a0 te vatten. Maar wat met Hopper? En zijn verpletterende, onrustwekkende stilte. Hier lijkt noch spreken, noch\u00a0 zingen aan de orde, alleen verstomming. En, recenter, Richter, Kiefer, Tuymans? Allemaal moeilijk te zeggen. Alsof het onderscheid irrelevant is geworden, alsof de schilderkunst gaande de twintigste eeuw steeds meer haar schouders ophaalt\u00a0 voor zo\u2019n onderscheid.)<\/p>\n

\u00a9 Bernard Dewulf in Deus 127\u00a0 –\u00a0 december 2008<\/p>\n","protected":false},"excerpt":{"rendered":"

December 2008 bracht Deus Ex Machina een themanummer over de Cahiers van Paul Val\u00e9ry. Dit is de bijdrage van Bernard Dewulf   Bij het lezen van Val\u00e9ry Het schrijven van Paul Val\u00e9ry is een vorm van tekenen. \u2018Tekenen\u2019, schreef hij, \u2018is een daad van intelligentie\u2019. Voor Val\u00e9ry moet intelligentie een vorm van schoonheid zijn geweest. … Lees verder Bernard Dewulf over de Cahiers van Paul Val\u00e9ry<\/span><\/a><\/p>\n","protected":false},"author":10,"featured_media":2005,"comment_status":"open","ping_status":"open","sticky":false,"template":"","format":"standard","meta":{"footnotes":""},"categories":[81],"tags":[87,85],"_links":{"self":[{"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/1995"}],"collection":[{"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/posts"}],"about":[{"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/types\/post"}],"author":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/users\/10"}],"replies":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/comments?post=1995"}],"version-history":[{"count":0,"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/1995\/revisions"}],"wp:featuredmedia":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/media\/2005"}],"wp:attachment":[{"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/media?parent=1995"}],"wp:term":[{"taxonomy":"category","embeddable":true,"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/categories?post=1995"},{"taxonomy":"post_tag","embeddable":true,"href":"https:\/\/deusexmachina.be\/wp-json\/wp\/v2\/tags?post=1995"}],"curies":[{"name":"wp","href":"https:\/\/api.w.org\/{rel}","templated":true}]}}