In januari verschijnt het Berlijn nummer van Deus Ex Machina met bijdragen van o.m.Berlijn-kenners Jeroen Kuypers Piet De Moor, Huub Beurskens Dolores Thijs , Bodo Morshäuser, Jorg van Caulil (over voetbal ten tijde van de Muur) en vele vele anderen. Als aanloop naar de verschijning van het papieren nummer publiceren we intussen recensies van boeken over Berlijn. Staan reeds online: Hans Fallada, Max Frisch, Hilsenrath , een orthografische beschrijving door Piet de Moor en een fragment uit de Berlijn-film van Jean-Luc Godard. Deze week bespreekt redacteur Max Moragie “The good German” van Joseph Kanon.
TUSSEN MEELOPERIJ EN MEDEDADERSCHAP
Door Max Moragie
Voor Jake Greismar is de terugkeer naar Berlijn in juni 1945 het equivalent van een reis naar de maan: de stad waar hij jarenlang als correspondent heeft gewoond is veranderd in een landschap vol kraters. Herkenningspunten zijn er nauwelijks, noch architectonisch, noch menselijk. Velen met wie hij professioneel of vriendschappelijk te maken had zijn dood of verdwenen, anderen zijn veranderd in wandelende geraamten: uitgehongerd en getraumatiseerd. Greismar, die verslag heeft gedaan van de oorlog in Afrika, Italië en Frankrijk, heeft van het Amerikaanse tijdschrift Colliers de opdracht gekregen een serie reportages te maken over het leven van de verslagen Duitsers in de bezette ehemalige Reichshauptstadt. De officiële aanleiding voor zijn komst is de topconferentie van de drie overwinnaars in de Berlijnse voorstad Potsdam, in juni ’45; de officieuze is zijn verlangen Lena Brandt terug te vinden, die vrouw met wie hij vóór de oorlog een overspelige relatie had en die hij in december 1941, toen nazi-Duitsland de VS de oorlog verklaarde, moest achterlaten. The Good German is het verhaal van die zoektocht, een speuren dat een aanvang neemt op het fysieke vlak maar dat al snel een morele wending neemt: hoe hebben de Duitsers de oorlog kunnen overleven als medeplichtigen aan een bewind dat moordde op een schaal zoals die tot dan toe ongezien was?
Doodwerken
De roman speelt in de eerste na-oologse zomer, het interval tussen het einde van de warme en het begin van de koude oorlog. Tussen de Grote Drie lijkt alles nog koek en ei, maar onderhuids broeit de concurrentie reeds. Greismar is in april zowel in Buchenwald als in Nordhausen geweest. Beide oorden waren concentratiekampen waar duizenden gevangenen zich letterlijk doodwerkten, maar Nordhausen was ook een geheime plek, uitgehouwen in de rotsen, zodat de fabriek waar de Vergeltungswaffen werden gebouwd veilig was voor de Amerikaanse bommen die de voorganger in Peenemünde met de grond gelijk hadden gemaakt. Greismar heeft Nordhausen kunnen bezoeken maar er niets over mogen schrijven. Hij zag er tientallen legertrucks met raketonderdelen wegrijden, trucks die er later nooit waren geweest, zodat er geen tekst en uitleg aan de Sovjet-Russische bondgenoot hoefde te worden gegeven. De jacht op de wapens maar vooral op de geleerden die ze hebben ontworpen is in volle gang. Werner von Braun is met enkele tientallen van ‘zijn’ mensen naar de Amerikanen overgelopen. In Frankfurt onderhandelt hij over de voorwaarden, want hij vooral in alle rust aan zijn raketten verder werken en niet worden aangeklaagd voor medeplichtigheid aan de dood van duizenden dwangarbeiders. Helaas zijn er documenten die deze medeplichtigheid bewijzen. Een van zijn medewerkers, de wiskundige Emil Brandt, vertrekt zonder toestemming van de Amerikanen naar Berlijn om die te achterhalen. Toevallig is hij de echtgenoot van Greismars maîtresse. De Amerikaanse luitenant die hem heeft helpen ontkomen wordt als lijk uit de rivier in Potsdam gesleept. Emil Brandt verdwijnt van de aardbodem. Hebben de Russen hem te pakken gekregen of houdt hij zich ergens in de immense platgebrande puinhoop die vroeger Berlijn heette schuil?
De plot als vehikel
The Good German is een spionageroman, en een eersteklas boek in zijn soort. De auteur, Joseph Kanon, is een voormalige uitgever die zich vanaf zijn debuut, The Manhattan Project, heeft gespecialiseerd in de geschiedenis van de koude oorlog en vooral in de rol die de wedloop om massavernietigingswapens daarin speelde. En toch is de ingenieuze plot die hij rond de nasleep van de V-wapens opbouwde niet meer dan het vehikel om een heel andere kwestie te kunnen behandelen: de vraag hoever je mag gaan om te overleven in een misdadig systeem. Kanons roman kan vergeleken worden met het beste werk van Len Deighton of Philip Kerr, twee Britse auteurs van spionageromans die Berlijn als decor hebben, maar met evenveel recht met een roman als Het Stenen Bruidsbed van Harry Mulisch. Stilistisch is Kanon van een ander kaliber, maar inhoudelijk van hetzelfde.
Veelvuldig verzolen
Greismar vindt zijn Lena terug: vermagerd, verkracht en verloren. Ze heeft al die jaren evenveel aan hem gedacht als hij aan haar, maar nu ze nu hun liefde niet meer in het verborgene hoeven te beleven moeten ze een ander soort geheimhouding betrachten, die van hun loyaliteiten. Tot aan Greismars vertrek was hij een burger van een neutraal land, nu hij terugkeert is het als officier in het leger van de overwinnaar. Ook al lijkt Lena slechts het slachtoffer van de oorlog – ze heeft haar huis en haar kind in een bombardement verloren – ze was ook de echtgenote van een man die aan de Vergeltungswaffen werkte, die een rang had in de SS en een lidmaatschapskaart van de NSDAP. Waar eindigt de passiviteit en begint het meelopen? En waar gaat het meelopen over in mededaderschap? Kanon behandelt de vraag niet alleen aan de hand van het echtpaar Brandt, maar ook aan die van anderen, zoals Greismars ex-collega Renate. De joodse journaliste werd na 1942 niet gedeporteerd omdat de Gestapo haar in Berlijn kon gebruiken om joodse onderduikers op het spoor te komen. Tijdens de oorlog waren er duizenden, meestal burgers die overdag op straat liepen om hun buren de indruk te geven dat ze gewoon naar hun werk gingen. Velen liepen zoveel dat ze geregeld hun schoenen moesten laten verzolen en bij die schoenmakers betrapte Renate haar prooien. Ze deed zich voor als mede-onderduiker, knoopte contact met hen aan en leverde hen over aan de Gestapo. De Greiferin is schuldig aan de dood van honderden joden en wordt door de Russen in een openbaar proces ter dood veroordeeld, maar als Greismar haar interviewt hoort hij ook de andere kant van het verhaal: hoe Renates moeder gevangen werd gehouden en hoe ze geld moest ophoesten om haar ondergedoken zoontje uit handen van de nazi’s te houden. Is ze enkel dader of ook slachtoffer? Had ze haar moeder en zoontje moeten opgeven en zichzelf laten deporteren om het leven van anderen te redden? Het zijn vragen waarop geen simpel antwoord valt te geven.
Persilschein
Toch is net dat wat sommige personages doen. Het congreslid Breimer bijvoorbeeld ziet er geen been in de raketgeleerden voor het karretje van het Amerikaanse leger te spannen, en er en passant voor te zorgen dat zijn sponsor American Dye een vet overheidscontract kan binnenslepen. Tegelijkertijd verklaart hij keihard dat de Berlijners hun verdiende loon hebben gehad. Dat ze bij bosjes verhongeren of bezwijken aan besmettelijke ziekten, verspreid door de kadavers onder het puin of de uitwerpselen in de kapotte waterleidingen, interesseert hem niets. De meeste militairen van de vier bezettingsmachten zijn minder hardvochtig, maar uiteindelijk zijn ook zij er enkel op uit zelf beter te worden van de ellende van de Berlijners. De Russen hebben de vrouwen in april en mei simpelweg verkracht, de Amerikanen, Britten en Fransen betalen er tenminste netjes voor, maar de prijs ligt laag: een nylonkous of een paar sigaretten zijn al genoeg voor een schonkige wip, al dan niet met een venerische ziekte. Op een bepaald moment bezoeken Renate en Greismar een begraafplaats achter Tempelhof. De journalist ziet een aantal krijgsgevangenen rijen verse graven uitschoffelen: voor over enkele maanden, want in de winter zal het sterftecijfers pas werkelijk hoog oplopen. Net als de gevangenen in de concentratiekampen ook ná de bevrijding doorgingen met sterven, houdt na de capitulatie van het Derde Rijk de oorlog voor de Berlijners niet op. En ook de kwestie van schuld en boete aan en voor de misdaden van het naziregime is met de dood van de hoogste nazi’s niet uit de wereld geholpen. Is er eigenlijk wel één goede Duitser in Berlijn te vinden, vraagt Greismar zich op een bepaald moment af. Iedereen heeft boter op het hoofd, sommigen niet meer dan één pakje, anderen een halve fabriek. Maar gaandeweg leert hij af zelf klaar te staan met harde oordelen. Hij verkeerde in de ongelooflijk luxueuze positie het land te kunnen verlaten, de vrienden en collegae die hij achterliet moesten zich de volgende vier jaar erdoor zien te slepen. Hoe zou je zelf zijn geweest? Het antwoord dat aan het begin van het boek nog zo duidelijk lijkt is aan het eind ervan in de mist verdwenen, zonder dat de auteur daarmee ook maar iets aan de immense misdadigheid van het naziregime heeft afgedaan. Kanon laat zien hoe de denazificering op twee snelheden liep. Wie nut had voor de geallieerden werd ongemoeid gelaten, wie slechts een kleine garnaal was had pech. Emil Brandt emigreert naar Amerika en mag in de jaren zestig één van de helden worden die de mensheid een eerste stap op de maan laat zetten, Renate wacht de galg. Beiden zijn onmiskenbaar fout geweest in de oorlog maar Renate is geen wiskundig genie. Het verhaal omspant een hele zomer, maar aan het begin daarvan lijken de kaarten al geschud. De Amerikaanse openbaar aanklager Bernie Teitel heeft de grootste moeite de nazi’s die hij te pakken krijgt voor de rechtbank te krijgen, zijn collega’s van andere diensten bezorgen dan al de ene na de andere nuttige oorlogsmisdadiger een zogenaamde Persilschein: een verklaring die witwast van fout gedrag.
The Good German is verfilmd, met George Clooney in de rol van Jake Greismar. De film werd gedraaid in zwart wit en met gebruikmaking van veel rekwisieten van de nazi-filmindustrie, zoals die na de val van de DDR in de oude studio’s opdoken, een bijzonder element. Maar zoals zo vaak kan de film qua sfeer en intensiteit niet tippen aan het boek. De roman is niet alleen een tour de force in moraliteit maar geeft ook een prachtig en gedetailleerd beeld van Berlijn in de zomer van 1945. Alleen al daarom is dit boek zeer de moeite waard. Dat het verhaal ook nog zeer spannend en meeslepend is doet daar nog een schepje bovenop.
The Good German werd vertaald door Gerard Grasman en in 2001 uitgebracht door uitgeverij Meulenhoff.
©Max Moragie
Een gedachte over ““THE GOOD GERMAN” VAN JOSEPH KANON”