Maand: augustus 2015

‘Het andere Amerika’: de reportages van Annemarie Schwarzenbach

Door Wim Michiel

 ‘We hadden bij ons vertrek een Ford 8, twee Rolleiflex-camera’s en drie weken tijd ter beschikking om erachter te komen wat er tegenwoordig echt gebeurt in het Amerikaanse Zuiden.’

(Annemarie Schwarzenbach, ‘Im amerikanischen Südosten’, ABC, 23/12/1937)

Het korte leven van Annemarie Schwarzenbach (1908-1942) leest als een film. Ze werd geboren als jongste dochter in een van Zwitserlands rijkste families, was als kind een getalenteerde pianiste, studeerde geschiedenis en germanistiek aan de universiteiten van Zürich en Parijs en promoveerde cum laude op een dissertatie over het Zwitserse Engandin-dal alvorens de halve aardbol rond te reizen. Haar reizen, die ze – meestal met een luxueuze automobiel – nu eens alleen, dan weer met één enkele reispartner ondernam, brachten haar naar de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, Belgisch Congo, Marokko, Perzië en Afghanistan. Verdere ingrediënten in haar opmerkelijke, maar ook getormenteerde leven waren onder meer: een uiterst dominante, lesbische moeder, haar hechte vriendschap met Klaus en Erika Mann (de familie Mann was op een bepaald moment in haar leven als het ware haar adoptiegezin), talrijke lesbische relaties en liefdesaffaires, haar groeiende afkeer van het fascisme (in tegenstelling tot de grote meerderheid van haar familie die sympathiseerde met de beruchte Zwitserse Frontenpartei), haar kortstondig, grandioos mislukte huwelijk met een Franse homoseksuele diplomaat, haar psychoses en depressies, verschillende drugsverslavingen, evenveel ontwenningskuren, een handvol zelfmoordpogingen en een tragische dood op 34-jarige leeftijd na een nogal dom fietsongeval en een verkeerd gestelde diagnose. Maar vooral is er altijd weer dat reizen: ‘Reizen is vertrekken zonder doel, enkel met vluchtige blik omvangt men een dorp en een dal en waarvan men het meest houdt, bemint men al met de pijn van het afscheid.’ Schwarzenbach was hoogbegaafd, hoogsensitief, rusteloos, vaak vervuld van een autodestructieve melancholie. Ze had charisma, was fotogeniek en androgyn. Thomas Mann omschreef haar als een ‘verödeter Engel’; Roger Martin du Gard verwees naar haar als ‘de ontroostbare engel met het schone gezicht’. Tussen al het reizen door schreef Schwarzenbach een niet onaanzienlijk oeuvre bij elkaar: romans en novellen, kortverhalen, gedichten, een biografie over de Zwitserse bergbeklimmer Lorenz Saladin, reportages, talrijke dagboekaantekeningen en brieven ook (waarvan het grootste deel na haar dood door haar moeder werd verbrand). Samen met Klaus Mann stond ze aan de wieg en was ze de voornaamste mecenas van Die Sammlung, het belangrijkste Duitstalige exiltijdschrift tijdens de jaren dertig. Vanaf diezelfde jaren dertig groeide ze, in navolging van haar moeder Renée Schwarzenbach-Wille, uit tot een uitstekende fotografe.

Sinds haar herontdekking door enkele Zwitserse literatuurwetenschappers in 1987 heeft Annemarie Schwarzenbach een cultstatus verworven, met naast de publicatie van haar werk ook behoorlijk wat biografieën, tentoonstellingen, toneelstukken, documentaires en een langspeelfilm (Die Reise nach Kafiristan (Donatello en Fosco Dubini, 2001) die aan haar leven en werk zijn gewijd. Ondanks de nog altijd groeiende belangstelling, werd er tot nog toe slechts één werk van Schwarzenbach in het Nederlands vertaald: Een vrouw zien (2013, uitgegeven bij Ad. Donker in een vertaling van Jantsje Post), een postuum (in 2008) gepubliceerde, lesbische coming-outnovelle. Gaea Schoeters en Trui Hanoulle deden Annemarie Schwarzenbachs en Ella Maillarts Afghanistanreis uit 1939 dan weer over, en deden hierover verslag in Meisjes, moslims & motoren (Roularta, 2008).

Schwarzenbachs reportagewerk behoort ongetwijfeld tot het beste wat ze heeft geschreven. Terwijl haar novelles en romans zich bij momenten vastrijden in een al te lyrische, ietwat gekunstelde stijl die lijkt te verzuipen in een overvloed aan complexe volzinnen, verrast haar journalistieke werk ook vandaag nog door zijn frisheid en scherpe observaties. ‘Schrijven’, aldus een van Schwarzenbachs biografen, ‘was haar passie en reizen was haar way of life.’ Als journaliste kon ze beide met elkaar combineren. Schwarzenbach, die tot het selecte clubje van geprivilegieerde vrouwen behoorde die in de eerste helft van de twintigste eeuw de wereld konden rondreizen, publiceerde in de radicaal-democratische National-Zeitung, de vrijzinnige Neue Zürcher Zeitung, het linkse weekblad ABC en Die Weltwoche, dat zich vanaf 1935 ontpopte tot een van de belangrijkste antifascistische weekbladen van Zwitserland. Vaak publiceerde Schwarzenbach onder een pseudoniem, wat er onder meer voor heeft gezorgd dat we tot op heden nog steeds geen volledig beeld hebben van wat ze allemaal aan reportagewerk heeft geschreven. Naast haar artikels over de Oriënt en het fascistische Europa tijdens de jaren dertig, zijn het vooral haar reportages over de Verenigde Staten ten tijde van de Depressie die de moeite waard zijn – niet het minst door de foto’s, die een iets minder gekend aspect van Schwarzenbachs creativiteit tonen.

Samen met de Amerikaanse journaliste en fotografe Barbara Hamilton-Wright ondernam Schwarzenbach in een Ford 8 twee journalistieke reizen naar en door het ‘andere Amerika’: de eerste zou naar de steenkoolgebieden van het Alleghenygebergte en de industriestad Pittsburgh leiden, de tweede naar het oude Zuiden, waar de landbouw een zware crisis doormaakte en de arbeiders op de plantages en in de fabrieken als weleer werden uitgebuit. Door de beurscrash van 1929 waren de VS in zwaar economisch weer terechtgekomen, met een torenhoge werkloosheid en grote armoede tot gevolg. Bepalend voor hun journalistieke bezigheden was de ontmoeting van de twee dames met Roy Stryker van de Farm Security Administration (FSA). De FSA maakte deel uit van president Roosevelts ‘New Deal’, een pakket aan sociaaleconomische maatregelen om de crisis tegen te gaan. Bedoeling van de FSA was om via de fotografie aan de Amerikaanse bevolking duidelijk te maken dat één derde van haar populatie in extreme armoede leefde. De ongeveer dertig fotografen van de FSA, waaronder Dorothea Lange, Walker Evans, Ben Shan en Arthur Rothstein, kregen de opdracht om de sociale realiteit zo onverbloemd mogelijk te tonen. Schwarzenbachs kennismaking met het werk van de FSA-fotografen zou richtinggevend worden voor haar carriére als fotografe én als schrijfster.

(…)

©Wim Michiel

Lees de volledige inleiding en de vertaalde reportage Aan de schaduwzijde van Knoxville van Annemarie Schwarzenbach  in Deus Ex Machina nr153.

Foto van Schwarzenbach door Marianne Breslauer.
Foto Schwarzenbach Tennessee, Westfront Street, Knoxville, 1937

Het nieuwe nummer van Deus Ex Machina (nr 153) gaat over het thema ‘reportageliteratuur’. Lees het redactioneel:

HYBRIDE (NON-)FICTIE

Gevoel, couleur locale, verbeelding, kortom: subjectiviteit, dat is wat de journalist aan zijn tekst toevoegt wanneer hij er een reportage van maakt. Het idee voor dit nummer ontstond naar aanleiding van een opmerking van Piet de Moor, dat veel goede romanciers ook goede reportagemakers waren. Gabriel Garcia Marquez en George Orwell zijn bekende voorbeelden. In het ideale geval gaan die reportages integraal deel uitmaken van hun oeuvre. Dat geldt zeker voor Orwell, wiens Afscheid van Catalonië (een verslag van zijn belevenissen in de Spaanse Burgeroorlog) of Aan de grond in Parijs en Londen (een verslag van zijn leven als werkende arme) waarschijnlijk meer werden gelezen dan een roman als Happen naar Lucht. Het journalistieke werk voedde het literaire met ideeën en beschrijvingen, omgekeerd zorgde de literaire impuls voor een beklijvende stijl, die de reportages een laag ‘kattenbakgehalte’ gaf.

Maar dat ideale geval blijft een uitzondering. Voor vele schrijvers en journalisten is de grens tussen reportage en roman een onoverbrugbare kloof gebleken. Ze konden weliswaar technisch af en toe de grens overschrijden, maar slaagden er niet in respectievelijk reporter of romancier te worden. Het meest beruchte voorbeeld is misschien wel Joseph Mitchell (1908 – 1996). Mitchell was decennialang de sterreporter van The New Yorker. Zijn biograaf, Thomas Kunkel, beschrijft hem als een reporter die constant haast had, die soms twintig keer op een dag overstapte op andere buslijnen ‘om maar geen nieuws te missen’ en die een fenomenaal hoge productie had. Mitchell schreef hybride (non-)fictie. Hij verwerkte bijvoorbeeld monologen van gefictionaliseerde personages in zijn reportages. Het was ook het fictieve verhaal van een van zijn interviewkandidaten dat Mitchell de kop kostte. Hij ontmoette een zekere Joe Gould, een man die naar eigen zeggen een ‘Oral History of the World’ zou hebben geschreven in negen miljoen woorden. Mitchells stukken over Gould vonden zoveel weerklank dat lezers geld stortten om de aan lager wal geraakte geleerde te helpen overleven. Het leidde ertoe dat Gould zich vastklampte aan zijn redder en die laatste steeds meer in diens ban kwam. Jaren later ontdekte Mitchell bij toeval dat het dikke manuscript van Gould enkel in diens hoofd bestond. De schok werd het begin van een writer’s block dat tot het eind van zijn carrière alleen maar steviger zou worden.

Mitchells fenomenale productie slonk, tot hij het laatste deel van zijn carrière dagelijks zat te typen aan zijn bureau, maar geen enkel stuk meer inleverde bij de hoofdredacteur. Die laatste hield hem in dienst, hopend op een hernieuwde opstoot van creativiteit. Het bleek een enorme hoop weggegooid geld. Mitchell schreef enkel nog in zijn hoofd. Hij componeerde dagelijks aan zijn ‘Grote Amerikaanse Roman’. Aan het eind van zijn leven was hij zijn eigen Joe Gould geworden. De reporter was samengevallen met zijn onderwerp – met desastreuze gevolgen. Een groot journalist ging verloren, terwijl er geen romancier voor in de plaats kwam.
Niet de geschiedenis van de reportage (beginnend met Egon Erwin Kisch) interesseerde de redactie in dit nummer, noch de beroemde reportages (zoals die van Günter Wallraff), maar het grensgebied tussen reportage en fictie. De journalist als gemankeerde en gefrustreerde romanschrijver, de dichter als reporter, het kunstenaarsleven als stof voor één grote reportage. Al doende merkten we zelf hoeveel journalistieke impact fictie kan hebben en hoeveel literaire waarde de reportage kan verbergen. Misschien zou de
conclusie moeten zijn dat die grens er eigenlijk niet hoort te zijn …

Naast het themagedeelte (met behalve veel proza en beschouwend werk, ook behoorlijk wat poëzie, fotografie en een getekende reportage) vindt u in deze DEM nog een kortverhaal van Frappant TXT-winnares Moya De Feyter en de Boulevard-rubriek van Jan Pollet. Vrije inzendingen worden – net zoals twee jaar geleden – opgespaard en eind 2015 gebundeld in een nieuwe Deus de Poche.

De redactie

Foto cover: ©Astrid Haerens

Speciale actie!!!  Wie een nieuwe abonnee aanbrengt én nieuwe abonnees krijgen gratis De weg naar de eenvoud (Milena Jesenská – uitgeverij Voetnoot) opgestuurd.Stuur een mail naar info@deusexmachina.be – met vermelding van naam, adres en emailvan de (nieuwe) abonnee.

Over De weg naar de eenvoud