N.a.v. het jongste Decadentienummer van Deus Ex Machina: dit prozagedicht van Baudelaire illustreert de decadente levenshouding te voeten uit.
Wees altijd dronken! Dat is alles, het enige wat er
toe doet. Om niet de helse last te voelen van de Tijd die je
schouders breekt en je naar de aarde drukt, moet je je onophoudelijk
bedrinken.
Maar waaraan? Aan wijn, aan poëzie of aan deugdzaamheid,
net wat je wilt. Maar bedrink je.
En mocht je soms ontwaken op de trappen van een paleis,
in het groene gras van een greppel, in de sombere eenzaamheid
van je kamer, en merken dat de dronkenschap al verminderd
of verdwenen is, vraag dan aan de wind, de golven de sterren,
de vogels en de klok, aan al wat vliedt, al wat zucht, al wat
rolt, zingt of spreekt, vraag dan hoe laat het is; en de wind, de
golven, de sterren, de vogels en de klok zullen je antwoorden:
Het is tijd om dronken te worden! Bedrink je om geen ge-
martelde slaaf van de Tijd te zijn; bedrink je altijd maar weer!
Aan wijn, aan poëzie of aan deugdzaamheid, net wat je wilt!
Charles baudelaire (1821-1867) vertaling © menno wigman (uitgeverij voetnoot amsterdam, 1998)
Dit prozagedicht van Baudelaire werd opgenomen in de bloemlezing “Wees altijd dronken”, ingeleid en vertaald door Menno Wigman. Het bevat werk van onder anderen Verlaine, Mallarmé, Rimbaud, Huysmans, Lautreamont, Schwob, Laforgue en Lorrain. Helaas niet meer verkrijgbaar in de handel.
In het 
Uitgeverij Leesmagazijn
‘Familie, ze maken je kapot,’ formuleerde Adriaan van Dis in één van zijn beste hoofdstukken. Dimitri Verhulst (1972) echter overleeft zijn familie bij gratie van zijn schrijverschap. Als kind al besefte hij dat juffrouw Christine hem dringend moest leren lezen en schrijven. ‘Het leven ging pas beginnen als ik de woorden kende. Dat was het. Ik was nog klein en voor de echtheid ongeboren. Ik kon mijn treurigheid nog steeds haar naam niet geven.’ Hij wou immers dringend noteren ‘hoe het was om: niet te zijn’ en greep intuïtief naar de literatuur als reddingsboei: ‘Poëet zijn, journalist van het ongebeurde.’ Geletterd Vlaanderen mag juffrouw Christine eeuwig dankbaar zijn deze bolleboos het ganse alfabet te hebben geleerd. De kamer hiernaast presenteert zich als een verhalen-bundel, maar kan even goed een roman genoemd worden. De verhalen over de groeipijnen van kwajongen Dimitri Verhuist, grootgeschopt in de Sukkelstraat in Reetveerdegem, staan chronologisch geschikt, haken perfect in elkaar, drijven op hetzelfde verdriet en worden in een homogeen cynische stijl verwoord. Het boek brengt bovendien een overtuigende psychologische ontwikkeling. Een ongewenst kind dat van zijn waanzinnige moeder al te vaak te horen kreeg dat hij de roeste nagel aan haar kist is, dat rouwt om de zelfmoord van zijn vader, dat van achter getraliede inter-naatsvensters wordt vernederd en in weeshuizen leert zichzelf onzichtbaar te maken, kan maar tot één conclusie komen: zelf zal hij geen kinderen verwekken. Dimitri Verhuist vat het samen in een wrange beschrijving van zijn foto: ‘Diep in zijn ogen ligt een verdriet dat hij van zich weg tracht te centrifugeren door het middelpunt van zijn eigen spot te worden … Zeg nu zelf, zou jij daar nou echt een kind van willen?’ Zoveel existentiële pijn bespaar je het nageslacht. Wie echter denkt in dit boek zeurderig schildersverdriet te lezen, heeft het mis. Bij momenten is het de vrolijkste lectuur die je sinds jaren in handen kreeg. Deze wrange cocktail van humor en pijn levert een spitante leeservaring op: een ontroering die je 143 bladzijden in haar greep houdt. Het recept van de auteur: ‘de tristesse was, en is, mijn maîtresse.’ Verhuist voert zijn maîtresse mee in een fijnzinnig taalspel, waarvan de lezer onbekommerd mag meegenieten.
Als je Marcel van Erwin Mortier (1965) openslaat, stap je in een tijdloos tableau vivant dat onmiddellijk aan Eric de Kuyper refereert. Alleen hier is meer aan de hand. In het scheefgezakte huis ‘waar de kelder bewaarde en de zolder vergat’, liggen niet enkel familiegeheimen opgeborgen. Hier gist ook het verdriet van België. De lezer kijkt meteen mee in de vitrinekast waar de doden in slagorde opgesteld staan tussen het Mariabeeld en de replica van de IJzertoren om elke week door grootmoeders stoflap te worden gezegend. Het andere leven van de grootmoeder speelt zich af in de naaikamer. In haar schort rinkelen de regalia van haar ambacht: vingerhoeden, schaartjes, een borstel met een fluwelen stoppelbaard. Op vrijdag hakketakt ook Stella er heen en weer in haar afgrijselijke blouses, met flonkerende oorbellen en met een haardot als een spits van een Indische tempel. Want op die dag wordt er audiëntie verleend aan het achtbare cliënteel en in de ogen van de grootmoeder is zelfs de simpelste boerin gravin of barones. Nochtans gaat er bijzondere aandacht naar juffrouw Veegaete, de dorpsonderwijzeres. Ze is een mevrouw geworden kolibrie, denkt de ikfiguur die zich door haar graag ‘petit prince’ laat noemen, en haar het liefst van onder haar rokken bespiedt terwijl de grootmoeder haar schouders met stoffen drapeert tot ze een lapjeskat lijkt, of naar haar luistert door de dunne wand als ze op het aanpalende toilet zit. De ikfiguur is een nakomertje, ‘een accident de parcours’, die niet knikkert, niet hinkelt, nooit cowboy speelt en door de grootmoeder wordt gekoesterd omdat hij ‘Marcel gesneden’ is. Geheel toevallig haalt de jongen het drama van Marcel uit een oude linnenkoffer van de zolder om het uiteindelijk in de tuin te begraven. Vanuit het perspectief van een kind wordt de tragiek van een verraden oostfronter nog aangrijpender ervaren. Langzamerhand introduceert Mortier de lezer in zijn compositie, doseert de spanning en bekoort hem op een virtuoze manier met een impressionistische taal die geheel met de sfeer en de inhoud van het boek correspondeert. Bijna vlekkeloos proza over het tijdloze, archaïsche Vlaanderen dat zowel thematisch als stilistisch aansluit bij dat deel van de Vlaamse literaire productie dat de tand des tijds zal doorstaan.
Defaitisme is ook volop aanwezig in Het jaar van de man van Yves Petry (1967). Het hoofdpersonage Helm Steen voelt zich versteend in een wereld die volgens hem tot in het waanzinnige is geordend. ‘De glans en de geur van een opgepoetst huis hebben me, al sinds ik nog kind was, vaak de deprimerende gewaarwording bezorgd stof te zijn dat zich naar een stoffelijke orde heeft te voegen waaraan geen ontsnappen mogelijk is. ‘In een teveel aan zeeplucht, verduidelijkt het hoofdpersonage, verliest hij zijn ziel. Het huwelijk van zijn vrienden Miet Kut en Jan Lul brengt hem op een spectaculaire manier in opstand tegen het burgerlijke bestaan: op één maand tijd tovert hij hun villa om in ‘een stofbewaarplaats en een spinnenmetropool’. Dit is zijn verzet tegen het huwelijk, het nefaste summum van een georganiseerd leven. ‘Een mens is net zomin gemaakt om te huwen als om op zijn handen te lopen en met een penseel in de mond de stoep blauw te verven.’ Om zich te beschermen tegen de ‘homunculi’, zijn middelmatige medemensen ‘die zich allerlei kleine, voorlopige doelen stellen en het hoofd verliezen overal waar de kleuren van het leven ook maar even over de lijntjes gaan’, draagt hij een helm van ongenaakbaarheid en trekt hij zich terug op zijn eiland. Zijn vriend Jan Lul vindt dat Steen overdrijft en raadt hem aan in nanometertjes te gaan denken. Je kunt je aan de buitenwereld conformeren maar onderhuids toch de rebellie blijven voelen, vindt Lul. Maar Steen blijft stokdoof, want – zoals reeds gezegd – hij wil ten allen prijze zijn ziel redden. Even doorbreekt hij zijn isolement als hij Zondag van een zelfmoord redt en verliefd op hem wordt. Maar Petry’s Robinson Crusoe breekt met zijn Vrijdag als ook Zondag orde wil scheppen en de buitenwereld in zijn leven wil betrekken. Tot zover het verhaal van deze roman waarin de verteltijd zo grondig van de vertelde tijd afwijkt, dat de lezer het gevoel krijgt ‘de week van de man’ te hebben gelezen. Maar het gaat hem niet om een verhaal, maar om de ideeën die in ellenlange monologen, dovenmansgesprekken en brieven worden ontwikkeld over wetenschap, religie, seks, het verschil tussen man en vrouw. De ideeën zijn echter wel doordacht en vaak origineel geformuleerd. Bovendien zoekt Petry ook naar oplossingen. Zo belijdt hij de kunst van het genieten en suggereert hij dat arbeid en liefde op elkaar moeten afgestemd raken. Maar ook dat lijkt utopisch, mensen zoeken ‘in de liefde slechts mat en beschutting tegen het werk, in het werk een afleiding van de eentonigheid van de liefde’. Verder raakt een mens niet want de wereld is onoverwinnelijk. Helm Steen zal dit aanvaarden, zijn eiland verlaten, en in het volle besef dat hij niet meer dan een gekluisterd dier is, voortaan niets meer veroordelen maar alles verdragen, ‘zolang hij zichzelf verdragen kan’. Een mooie conclusie van een geslaagde ideeënroman.
De onoverwinnelijkheid van de wereld en de onmogelijkheid van een alternatieve levenswijze zijn ook discussiestof in Haeren Majesteit, debuutroman van Jef Aerts (1972). Haeren Cosmetica International is een industriepark dat decennialang de economische ader van de stad was. Na de sluiting staat de ‘gemuilkorfde’ arbeidersklasse op straat. Het zou een intrige van Walter van den Broeck kunnen zijn, ook de titel kun je als een knipoog naar het oeuvre van deze auteur beschouwen. Verder houdt elke vergelijking met Van den Broeck op want dit debuut is op de eerste plaats een ideeënroman. De officiële versie voor de fabriekssluiting luidt dat de onderneming op de internationale markt niet meer rendeert, maar als er xtc-tabletten in de merkverpakking van Haeren circuleren en de bedrijfsgebouwen in de fik staan, blijkt dat er meer op het spel staat. Wat volgt is een zoektocht naar de drijfveren van deze industriële sabotage. Thema wordt dan de positie van de intellectueel in het maatschappelijke debat. ‘De intellectueel trekt zich, wanneer hij eenmaal de theorieën heeft vervolmaakt, al te snel terug om anderen te zien struikelen of om hen terecht te wijzen wanneer het resultaat minder is dan verwacht. Om te verzuipen in de trendy droomloosheid’. Vanuit deze kritiek zoekt een groep denkers, artistieke zwetsers en zelfcritici elkaar op om niet moederziel alleen te moeten zitten piekeren over dingen die iedereen aangaan, om een soort van gemeenschappelijk idee over de uitdagingen van de tijd te vormen. ‘Om door verzet te plegen iets nuttigs te doen: leven doorgeven aan wat stervende was.’ De inhoud van hun gesprekken kun je als volgt samenvatten: ‘We hadden het over het cultiveren van de hybriditeit en de deconstructie van sluitende patronen.’ Deze gelijkgezinden noemen zich de Anachronisten, de anarchie zit hen in de genen of in het bloed, maar vooral in hun hoofd. De buitenwereld bekijkt hun thuisland Anachronië als ‘de Middeleeuwen van de postmoderne tijdsrekening’, de lezer krijgt een bezinning over de onmogelijkheid van rebellie. Ideologie is immers een kwestie van psychologie, is de slotsom van 200 bladzijden inspannend filosoferen. ‘Een persoonlijke actie heeft inderdaad een emotionele basis nodig,’ besluit Hastin, het hoofdpersonage, die door zijn moeder op de volgende manier wordt geportretteerd: ‘Je hoofd is een elektrische koffiemolen zonder deksel … Je maalt met een beangstigende snelheid gedachten, ideeën en herinneringen door je geest, maar je bent vergeten dat er zoiets moet zijn als een afdekklep die de half verbrijzelde constructies bij elkaar houdt’. Jef Aerts heeft gepoogd die half verbrijzelde constructies in een verhaal te vatten en met een krachtige taal te verwoorden. Al te vaak is het vermoeiende lectuur en lijkt zijn literaire constructie wezenloos vreemd. Maar af en toe zal de lezer er wat herkenning in terugvinden.
‘Kyoto is de stad van het weloverwogen under-statement’, resumeert oriëntalist Jos Vos (1960) in In Kyoto, een boek waarin de stad de hoofdrol krijgt. Wat op het eerste gezicht een betonnen woestijn lijkt, is bij nader inzien precies het Japan waardoor Europese dandy’s ooit massaal werden bekoord. Je kunt er de zenkloosters bezoeken om tussen lemen muren en vanop een tatami-vloer te staren op rechthoekige grindvlaktes waarin monniken dagelijks geometrische patronen harken. Je luistert er naar de wind die lispelt door de takken van een gingkoboom. In de winkelstraat koop je wierookstokjes van paradijshout of achthoekige aquamarijne schoteltjes om schijfjes aubergine op te dienen. Je geniet van theeceremonies waarbij je enkel het water in de pot hoort borrelen. En langs de straten zie je vrouwen met zijdezachte huid, gekleed in teder-violet, bleekroze en gedempt-groen. Maar de stad is ook een orgie van neon en waanzinnige reclames. Het leven is er onoverzichtelijk, miljoenen dingen gebeuren tegelijkertijd. Doch Japanners slagen er wonderwel in op een bevredigende manier hun traditionele instelling met een moderne levenswijze te combineren. De schizofrenie bestaat alleen in het hoofd van de Westerse toerist. Dit is meteen het thema van het boek dat zijn weerklank vindt in het liefdesverhaal van Ichiro en Yukari. Ichiro, zoon van een Japanse moeder en een Engelse vader, verlaat Oxford en gaat in Kyoto wonen. Al vlug ontdekt hij dat hij, net als een peuter, alles wat telt van voren af aan moet leren: ‘hoe je beweegt, eet en spreekt, welke verhalen er in de stad verteld worden, van welke kleuren je hoort te genieten…’ Hij ontmoet Yukari, een jonge vrouw die Kyoto opzocht om van de liefde te genezen. Samen verkennen ze de fraaiste tuinen van de stad. Er komt echter weinig schot in hun relatie. Yukari verlaat Japan en Ichiro beseft dat de wereld een chaos is die niemand een onderkomen gunt. ‘Oost is Oost, West is West, en nooit zullen die twee samenkomen. Een allochtone cultuur mag je gerust bekijken, maar nooit of te nooit vind je er vaste grond,’ concludeert Vos.
Ooit al eens het gevoel gehad dat je auto, toen je hem in de garage kwam oppikken, je als een voorgoed genezen hond blij tegemoet sprong? Kijk je hem vertederd aan terwijl je hem de ene liter na de andere ziet wegslikken? Noem je een kras in zijn koetswerk een verminking? Inspireert een bijbeltekst tijdens een begrafenisdienst je tot mijmeringen over zijne majesteit? Parelt het angstzweet op je voorhoofd bij de gedachte ooit na een reparatie een verhakkeld stuk vehikel terug te krijgen net op het moment dat je vriend je vertelt dat hij zijn zwangere vriendin in de buik heeft geschopt? Ooit moordgedachten gehad als de achterruit werd verbrijzeld? Dan ben ook jij de gelukkige bezitter van een Kadett en zul je jezelf ongetwijfeld tegenkomen in Alle mussen zullen sterven van Christophe Vekeman (1972). Vekemans excessieve autominnaar Graf voelt zich bovendien een hyperintelligent wezen in een defaitistische wereld vol losers, drugs en alcohol. Dat dit hoofdzakelijk tot hilarische humor leidt, heeft de lezer al begrepen. Op de meeste momenten is die bovendien ook origineel en Vekeman krijgt er op een elegante manier een volkomen overbodig verhaal mee rond. Jammer genoeg krijgt de lezer ook heel wat clichématige verbeelding te verhapstukken: een tandeloze homo, een mislukt muzikant, een aan coke verslaafde infantiele politieagent. Het allerdomst zijn echter de vrouwen die overigens slechts één behoefte koesteren: geneukt te worden. Als toemaatje krijgt de lezer dus een flinke portie zwembadseks. Wie niet langer door de verzamelde werken van Jan Cremer bevredigd raakt, kan tijdens een slapeloze nacht misschien Vekemans erotiek tussen de lakens leggen. Die is op zijn minst even vergezocht. En daarenboven onschuldig: geprikkeld word je niet. Laat de lezer zich dan liever door de taal bekoren? Toegegeven: de auteur schrijft aanvaarbaar Nederlands, maar de eindredactie had misschien toch beter een dozijn zinnen zoals: ‘Haar tepels stonden er vingerdik op’ en ‘een smurfblauwe hemel … met sneeuwwitte wolkjes’, geschrapt. Ook aankomende adolescenten voor wie dergelijke boeken worden geschreven, zijn taalgevoelig. Natuurlijk dringt een vergelijking met Brusselmans zich op. Volgens Jos Borré is het duidelijk: in Christophe Vekeman heeft de cultauteur eindelijk een waardig mededinger gevonden. Hij mag het weten. De vraag is alleen waarin de waarde schuilt van een goede kopie van een oninteressant origineel. Ga je reclameslogans vergelijken als je op zoek bent naar poëzie? Misschien houdt de lezer het even goed bij Jan Cremer tenzij hij vindt dat de NV Brusselmans nog te weinig papier door de persen jaagt.
Het gebeurt wel eens meer dat een auteur zich geroepen voelt een tractatio benevolentiae in zijn boek in te metselen. In de stadsidylle Wat Chloe overkwam, het prozadebuut van Miguel Declercq (1976), klinkt het echter geenszins verontschuldigend. In een brief aan Sophrone rechtvaardigt de schrijver zijn publicatie als volgt: ‘wat weggesloten wordt, droogt uit; wat eeuwig onuitgegeven blijft, wordt vergiftigd’. Wou Declercq hiermee de critici van antwoord dienen die bij de uitgave van zijn dichtbundel Person@ges (1997) kanttekenden dat hij nog geen voldragen dichterschap had bereikt? In ieder geval verklaart deze brief hoe de lezer dit gefragmenteerde boek dient te consumeren. Allerminst beoogt de auteur levensechte, driedimensionele personages neer te zetten. Voor zijn personages draagt hij overigens geen verantwoordelijkheid, hij haalt ze bij de Griekse pastorale dichter Longus, bij Lorrain en de Sade. Verder maakt hij zich geen zorgen over fragmenten die niet in elkaar grijpen, over beloftes die hij niet kan waarmaken, over geïsoleerde metaforen en ‘de nevel die te pas en te onpas boven de letters hangt’. Even kijken hoe de auteur aan deze poëtica gestalte geeft. Zijn geleende personages voeren een incestueus liefdesverhaal op, een script over de incompatibiliteit van liefde en lust. Lust negeert liefde en miskende liefde kent geen verweer en broedt onderhuids verder. Zo komen de personages in conflict met zichzelf, zijn zij de oorzaak van hun eigen vervreemding. Op verschillende plaatsen staat dit dilemma treffend verwoord: ‘je loopt cirkels, in jezelf. Is dat dan eenzaamheid?’ Of: ‘Is het misschien weduwnaarspijn die mijn arm plaagt?’ In de intrige vinden de hoofdpersonages hiervoor hun eigen oplossingen: Chloë aanvaardt Daphnis als minnaar en de ikfiguur, die zichzelf ook wel eens Daphnis noemt, bekent andere vrouwen nadat hij zijn zus Chloë in zijn verbeelding heeft vermoord. Wat Chloë echter werkelijk overkwam, weet de lezer niet want Declercq biedt hem enkel een blik op de details in het onontwarbare kluwen van de relaties tussen soms in elkaar vloeiende personages. Stel je voor dat je door een stad loopt, vraagt de auteur aan de lezer. Deze stad vertelt je haar verhaal. Je leert haar geschiedenis kennen, niet door je te focussen op de monumenten en plantsoenen, maar door te kijken naar de voegen in de straten en het zwerfvuil. ‘De aanblik van een handvol peuken roept de asbak van een auto of een lange conversatie tussen twee, drie oude vrienden in je op.’ Alleen brokstukken houden het verhaal overeind en enkel de fetisjist kan zien wat er werkelijk is gebeurd. Voor het overige heeft de auteur gewoon zijn ding gedaan en heeft hij daarbij – hoe arrogant het ook mag klinken – nooit gedacht aan een publiek, bekent Declercq in diezelfde brief aan Sophrone. Wat Chloë overkwam biedt op de eerste plaats een aparte taalervaring waarbij je vaak het vakmanschap van een dichter voelt. Op andere momenten ontspoort de stijl in een al te hybride maniëristische beeldspraak zoals ‘de melassezachte handen van een kunstenaar’, of een tatoeage die ‘opborrelt als een opalisende bolide’. Te diep graven in taalregisters kan pedant en potsierlijk klinken. Ook al te vaak lezen we krakkemikkige zinnen als: ‘Zijn kin hervindt zijn borst’ of ‘De keukendeur stond aan’. Te overdadig bedient de auteur zich van adjectieven die hun effect missen. Over Wat Chloë overkwam kan de lezer best interessante gesprekken voeren, maar echt bevredigd raakt hij niet. Dit boek dat maanden later dan aangekondigd verscheen, lijkt nog niet klaar.
Ook Filip Vergotte (1961), winnaar van de eerste Gouden Gids Manuscriptprijs, vond het opportuun een bijsluiter aan zijn roman toe te voegen. In de epiloog van De verkaveling zoekt het hoofpersonage Gertjan naar de sleutel van de woordenpoort. ‘Dat elk verhaal deel is van een groter verhaal, staat boven die poort te lezen. Hij weet dat als hij ze open krijgt, hem een nieuw verhaal moet verschijnen.’ Dit is precies ook de leeservaring die je opdoet terwijl je de debuutroman kavel na kavel doorwerkt. Elk hoofdstuk kan volledig op zichzelf staan maar samen versmelten ze tot een ingenieus fictief netwerk. De verhalen op zich zijn contrapuntisch opgebouwd en soms levert dat mooie composities op. Neem nu ‘kavel’ twaalf, waarin Gertjan zich een baltsvlucht inbeeldt net op het moment dat zijn vrouw hem wil vertellen dat ze hem zal verlaten: ‘Soms slaan ze een rad in de lucht terwijl ze zich met hun klauwen in elkaar hebben vastgehaakt,’ bedenkt Gertjan. ‘Ik zie alleen nog een uitweg in een latrelatie,’ reageert zijn vrouw in de volgende zin. Toch krijgt de lezer af en toe de indruk dat de auteur met dit procédé iets te vaak uitpakt zodat het ritme van het boek wat traag ligt. In De verkaveling biedt de schrijver ook te veel vertelstof aan. Het lijkt alsof Filip Vergotte zijn hele autobiografie in één boek heeft verwerkt: hij rekent af met zijn familie, beschrijft zijn professionele mislukkingen, zijn jeugdliefdes, zijn stukgelopen relaties, zijn schrijfwoede. Hij omkadert het allemaal in een ingewikkelde structuur, waarbij hij het noch zichzelf noch de lezer gemakkelijk maakt. Maar hij rondt zijn verhaallijnen mooi af en lost al zijn beloftes in. Bovendien bewijst hij over een raak observatievermogen en een vlotte pen te beschikken.